Review sách: " Của cải của các dân tộc " khi " Bàn tay vô hình " nắm giữa vận mệnh của một Quốc gia

 

 

Hôm nay ngày thứ 7 cuối tuần, rảnh rang ngồi viết vài dòng tác phẩm tâm đắc:

Năm 1776, lịch sử nhân loại chứng kiến hai bản tuyên ngôn vĩ đại. Ở bờ Tây Đại Tây Dương, Thomas Jefferson soạn thảo Tuyên ngôn Độc lập, giải phóng con người về mặt chính trị. Ở bờ Đông, tại Scotland, một triết gia đạo đức tên là Adam Smith xuất bản “Của cải của các dân tộc” (The Wealth of Nations), giải phóng con người về mặt kinh tế. Hơn hai thế kỷ đã trôi qua, chúng ta thường nhắc đến Adam Smith như cha đẻ của chủ nghĩa tư bản, nhưng lại thường lãng quên gốc rễ của ông là một nhà luân lý học. Đọc lại tác phẩm này trong bối cảnh thế giới hiện đại không phải để học những công thức làm giàu khô khan, mà để tìm kiếm một triết lý quản trị nhân văn. Cầm trên tay bản dịch tiếng Việt của Nhà xuất bản Giáo dục, tôi nhận ra đây không chỉ là sách kinh tế, mà là một biên bản giải phẫu về bản tính con người và nghệ thuật sắp đặt trật tự xã hội. Dưới đây là những dòng triết luận và các trích dẫn "tiến bộ" nhất từ tác phẩm đây có lẽ là những bài học sống còn cho những nhà quản trị quốc gia thời hiện đại. Trong nhiều thế kỷ, các vị vua chúa tin rằng sự thịnh vượng của quốc gia nằm ở kho vàng trong quốc khố (Chủ nghĩa Trọng thương). Adam Smith đã thực hiện một cuộc cách mạng tư tưởng khi tuyên bố: Tiền chỉ là phương tiện, Lao động mới là thước đo vĩ đại nhất.

Ngay trong Lời giới thiệu, ông viết:

"Lao động hàng năm của mỗi dân tộc là quỹ vốn mà trước hết cung cấp cho dân tộc đó tất cả những vật dụng cần thiết và những tiện nghi trong cuộc sống."

Và ông khẳng định mạnh mẽ trong Chương V:

"Lao động là cái giá đầu tiên, là tiền mua ban đầu để trả cho mọi đồ vật. Không phải là bằng vàng hay bằng bạc mà bằng lao động mà mọi của cải trên thế giới lúc ban đầu đã được mua."

Một quốc gia muốn hùng cường không thể chỉ dựa vào việc in tiền, kích cầu tài chính hay bán tài nguyên thô. Của cải thực sự nằm ở năng lực sản xuất và chất lượng nhân sự của toàn dân. Tư duy quản trị phải chuyển dịch từ "khai thác tài nguyên" sang "khai phóng con người". Đầu tư vào kỹ năng, sức khỏe và trí tuệ của người dân chính là cách duy nhất để làm giàu quỹ vốn quốc gia bền vững. Nhiều người lầm tưởng Smith cổ vũ cho lòng tham. Nhưng không, ông là người thực tế. Ông hiểu rằng chúng ta không thể xây dựng xã hội dựa trên lòng từ thiện, vì đó là nguồn tài nguyên khan hiếm.

Đoạn văn kinh điển trong Chương II vẫn vang vọng suốt 200 năm qua:

"Chính không phải do lòng tốt của người bán thịt, người sản xuất rượu bia hay người làm bánh mỳ mà chúng ta có được một bữa ăn ngon, mà do sự quan tâm của họ tới lợi ích riêng của họ. Chúng ta nói chuyện với họ, không cần phải kêu gọi tình nhân loại của họ mà đánh vào lòng vị kỷ của họ."

Đây không phải là sự tôn vinh cái ác, mà là sự tôn trọng động lực nội tại. Một thể chế tốt là nơi mà khi mỗi cá nhân nỗ lực làm giàu chính đáng cho bản thân, họ vô tình (như được dẫn dắt bởi một bàn tay vô hình) đóng góp cho lợi ích chung. Nhà nước kiến tạo không nên dùng mệnh lệnh hành chính để ép buộc sự phát triển hay kêu gọi sự hy sinh sáo rỗng. Nhiệm vụ của nhà nước là thiết kế một "luật chơi" minh bạch để lợi ích cá nhân đồng biến với lợi ích xã hội. Nếu cơ chế khiến người ta làm giàu bằng tham nhũng hay đầu cơ, quốc gia sẽ lụn bại. Nếu cơ chế khuyến khích làm giàu bằng sáng tạo và sản xuất, quốc gia sẽ hưng thịnh. Trái ngược với hình ảnh một người bảo vệ giới chủ tư bản, Adam Smith trong tác phẩm này hiện lên như một người bảo vệ phẩm giá của người lao động nghèo. Trong Chương VIII, ông đã vạch trần sự bất bình đẳng quyền lực giữa người chủ và người thợ một cách trần trụi và đầy dũng cảm – một đoạn trích mà ít người nhắc tới nhưng lại cực kỳ "tiến bộ":

"Giới chủ, bất kỳ ở đâu, luôn luôn liên kết với nhau trên một cơ sở thỏa thuận ngầm nhưng rất ăn ý với nhau để không tăng tiền công lao động cao hơn tỷ suất thực của nó. Vi phạm sự liên kết ngầm này là hành động đáng chê trách nhất, là sự nhục nhã đối với người chủ trước những người chủ khác."

Ông khẳng định quyền được sống xứng đáng của người lao động:

"Một người luôn luôn phải kiếm sống bằng lao động của mình, và tiền lương của người đó ít nhất phải vừa đủ để nuôi sống anh ta. Tiền lương đó trong nhiều trường hợp còn phải nhiều hơn ít nữa... nếu không thì dòng họ của những người lao động đó không thể tồn tại quá được một thế hệ."

Tăng trưởng kinh tế sẽ là vô nghĩa (và không thể duy trì) nếu nó được xây dựng trên sự bần cùng hóa người lao động. Một mức lương đủ sống không chỉ là vấn đề nhân đạo, mà là vấn đề tồn vong của nòi giống và quốc gia. Nhà nước phải đóng vai trò "trọng tài" để cân bằng quyền lực, ngăn chặn sự cấu kết lũng đoạn của các nhóm lợi ích (giới chủ) và đảm bảo sự phân phối lại thành quả tăng trưởng một cách công bằng. Smith mở đầu tác phẩm bằng câu chuyện xưởng làm đinh ghim, nơi 10 người phối hợp có thể làm ra 48.000 cái đinh mỗi ngày, trong khi làm riêng lẻ thì chẳng được bao nhiêu. Nhưng sâu xa hơn, ông nhìn thấy sự phụ thuộc lẫn nhau là dấu hiệu của văn minh:

"Nếu không có sự giúp đỡ và hợp tác của hàng nghìn người khác thì một con người tầm thường nhất trong một nước văn minh không thể có được những gì mà chúng ta thường cho là dễ dàng và giản đơn." (Chương I)

Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa, tư duy "tự cung tự cấp" hay "bế quan tỏa cảng" là con đường dẫn đến nghèo đói. Sức mạnh của quốc gia nằm ở khả năng kết nối. Nhà quản trị phải kiến tạo hạ tầng và ngoại giao để nền kinh tế quốc gia hòa vào dòng chảy phân công lao động toàn cầu, tận dụng tối đa lợi thế so sánh. Khép lại "Của cải của các dân tộc", ta nhận ra thông điệp xuyên thời gian: Quản trị quốc gia không phải là kiểm soát mọi hành vi, mà là tạo ra một hệ sinh thái của Tự do và Công lý. Ở đó, "bàn tay vô hình" của thị trường điều phối nguồn lực hiệu quả, còn "bàn tay hữu hình" của Nhà nước bảo vệ người yếu thế, duy trì luật pháp và kiến tạo hạ tầng. Đó chính là con đường dẫn đến sự thịnh vượng bền vững, một sự thịnh vượng không chỉ đo bằng vàng bạc, mà bằng hạnh phúc và phẩm giá của mỗi người dân.

Các trích dẫn trong bài viết được lấy từ tác phẩm "Của cải của các dân tộc" - Adam Smith, Nhà xuất bản Giáo dục, 1997.