Bản nguyên của cái " Tôi " cùng đi tìm những giá trị giàu có trong Suối Nguồn ( Phần 3 )

 

Tác giả: Minh Hưng - Bác sĩ Nguyễn Đông Hưng

Nếu như Ellsworth Toohey là hiện thân của cái ác lạnh lùng, âm thầm gặm nhấm những giá trị ưu tú từ bên trong, thì Gail Wynand lại rực rỡ và đau đớn như một vị vua tự tay thiêu rụi ngai vàng của chính mình. Trong hệ thống nhân vật của Ayn Rand, Wynand không phải là kẻ phản diện đơn thuần; bà khắc họa ông như một 'người lẽ ra đã có thể' (the man who could have been); một người khổng lồ sở hữu đầy đủ tố chất thiên tài của Howard Roark nhưng lại mắc phải sai lầm chí mạng trong việc định nghĩa quyền lực.

Bi kịch của Wynand bắt nguồn từ nghịch lý của sự thỏa hiệp. Xuất thân từ đáy xã hội tại khu Hell’s Kitchen, ông mang trong mình khát vọng kiểm soát định mệnh mãnh liệt. Tuy nhiên, thay vì chọn con đường độc lập tuyệt đối như Roark, Wynand lại tin rằng quyền lực thực sự nằm ở khả năng chi phối đám đông. Ông đã dành cả cuộc đời để xây dựng đế chế truyền thông Ngọn Cờ (The Banner) bằng cách chiều theo những thị hiếu thấp hèn và thói tò mò thô thiển nhất của đại chúng. Wynand nuôi dưỡng một ảo tưởng vĩ đại và nguy hiểm: ông cho rằng mình có thể bán rẻ linh hồn trong 99% thời gian để tích lũy sức mạnh, và sẽ dùng sức mạnh ấy để thực hiện một hành động cao cả, đúng với lương tri trong 1% thời gian quyết định.

Chính tư duy này đã biến cuộc đời Gail Wynand thành một tấn bi kịch kinh điển. Ông khinh miệt đám đông nhưng lại kiếm sống dựa trên sự hài lòng của họ. Ông căm ghét sự tầm thường nhưng lại là người cung cấp món ăn tinh thần tầm thường cho hàng triệu người mỗi sáng. Sự xuất hiện của Howard Roark trong cuộc đời Wynand không chỉ là sự gặp gỡ giữa hai người đàn ông, mà là cuộc đối thoại tàn khốc giữa 'con người hiện tại' và 'con người nguyên bản'. Wynand yêu quý Roark vì Roark là hình mẫu mà ông đã giết chết trong chính mình thời trai trẻ; nhưng ông cũng đau đớn vì Roark là tấm gương soi chiếu sự thất bại của ông về mặt nhân phẩm.

Đỉnh điểm của bi kịch diễn ra khi Wynand quyết định mang toàn bộ cơ nghiệp ra đánh cược để bảo vệ Roark trong vụ án Cortlandt Homes. Đây là khoảnh khắc ông muốn 'chuộc lại linh hồn', muốn chứng minh rằng tờ Ngọn Cờ là công cụ của ông, chứ không phải ông là nô lệ của nó. Nhưng thực tế tàn nhẫn đã giáng xuống: khi Wynand đi ngược lại thị hiếu đám đông để bảo vệ chân lý, đế chế của ông lập tức sụp đổ. Nhân viên đình công, độc giả tẩy chay, và ông nhận ra mình hoàn toàn cô độc. Hóa ra, kẻ tưởng chừng đang nắm dây cương dư luận thực chất lại bị trói buộc bởi chính sợi dây đó. Quyền lực mà ông ngỡ mình sở hữu chỉ là ảo ảnh; nó chỉ tồn tại khi và chỉ khi ông làm nô lệ cho những người mà ông khinh rẻ.

Cái kết của Gail Wynand là một nốt trầm hùng tráng. Hành động đóng cửa tờ Ngọn Cờ không phải là sự đầu hàng, mà là hành động tự do đầu tiên và cũng là cuối cùng của ông. Khi ông yêu cầu Roark thiết kế Tòa nhà Wynand (Wynand Building) một công trình chọc trời mang tinh thần của sự vươn lên kiêu hãnh  đó là lúc ông chấp nhận để đế chế vật chất sụp đổ nhằm cứu vớt chút phẩm giá còn sót lại. Gail Wynand để lại cho độc giả bài học cay đắng nhưng sâu sắc nhất tác phẩm: Con người không bao giờ có thể giữ gìn sự toàn vẹn của cái tôi bằng cách bán rẻ nó từng ngày, và phương tiện tồi tệ sẽ không bao giờ dẫn đến một mục đích cao cả. Đó chính là vẻ đẹp bi tráng của một người khổng lồ ngã xuống vì đã chọn sai chiến trường."

(Tiếp theo dòng suy tưởng về "Bi kịch tráng lệ"...)

Nếu Howard Roark là ngọn hải đăng sừng sững giữa biển khơi, đón nhận mọi cơn bão tố với sự bình thản tuyệt đối của chân lý, thì Gail Wynand là con tàu Titanic lộng lẫy là kiệt tác của tham vọng và ý chí nhưng lại mang trong mình một lỗ hổng định mệnh ngay từ khi hạ thủy. Bi kịch của Wynand không nằm ở sự yếu kém; ông sở hữu sức mạnh để nghiền nát cả thành phố New York trong lòng bàn tay. Bi kịch ấy nằm ở chỗ ông đã đặt toàn bộ sức mạnh khổng lồ của mình lên một nền móng giả dối: niềm tin rằng người ta có thể cai trị đám đông bằng cách nô dịch chính mình cho họ.

Câu chuyện về Gail Wynand trong Suối Nguồn không chỉ là một tuyến truyện phụ; nó là "phản đề" hùng hồn nhất mà Ayn Rand đặt bên cạnh "chính đề" Howard Roark. Nếu Roark là câu trả lời cho việc "Sống như thế nào để được là chính mình?", thì Wynand là lời cảnh tỉnh đau đớn cho câu hỏi "Tại sao những người khổng lồ lại ngã xuống?".

Để thấu cảm được nỗi đau của Gail Wynand, ta phải quay về xuất phát điểm của ông tại khu ổ chuột Hell’s Kitchen (Khu Bếp Địa Ngục). Khác với Peter Keating kẻ sống bám vào người khác vì sự rỗng tuếch và yếu hèn, Wynand sống dựa vào người khác vì một sự tính toán sai lầm đầy kiêu hãnh. Thời trẻ, ông nhìn thấy sự ngu dốt, hèn hạ và thói đạo đức giả của xã hội. Nhưng thay vì quay lưng lại với nó để giữ mình trong sạch như Roark, ông quyết định cưỡi lên nó.

Wynand tin rằng quyền lực là một vật thể hữu hình, có thể tích lũy giống như tiền bạc trong ngân hàng. Ông xây dựng tờ Ngọn Cờ (The Banner) như một vũ khí tối thượng để thâu tóm dư luận. Ông cho nhân viên viết những bài báo kích động thói tò mò, những câu chuyện giật gân rẻ tiền, những lời nịnh hót trơ trẽn mà ông thừa biết là rác rưởi. Ông tin rằng mình đang nắm "sợi dây cương" để điều khiển con thú khổng lồ mang tên Đám Đông.

Trong một cuộc đối thoại mang tính biểu tượng với Dominique Francon đây là người phụ nữ ông yêu cuồng nhiệt vì bà giống hệt ông ở sự kiêu hãnh bị tổn thương, Wynand đã hé lộ triết lý tàn nhẫn và méo mó của mình. Khi Dominique hỏi về việc ông thích mua chuộc những người liêm chính, Wynand đáp:

“Tôi không mua những kẻ đã bán mình, Dominique. Tôi mua những người nghĩ rằng họ không thể bị mua chuộc. Tôi thích nghe tiếng xương sống của họ gãy vụn. Đó là âm thanh hay nhất trần gian.”

Câu nói này không chỉ thể hiện sự tàn độc, mà còn vạch trần lỗ hổng chí mạng trong tâm hồn Wynand. Ông cần tiếng "xương sống gãy" của người khác để xoa dịu nỗi đau về chiếc xương sống đã bị uốn cong của chính mình. Ông tin rằng nếu chứng minh được mọi người đều có thể thỏa hiệp, thì sự thỏa hiệp của ông là hợp lý. Wynand tự huyễn hoặc rằng mình đang cai trị cái thấp hèn, nhưng thực chất ông đang là nô lệ vương giả của nó. Ayn Rand đã chỉ ra một chân lý tàn khốc: Bạn không thể nuôi dưỡng một con thú bằng thuốc độc và mong một ngày nó sẽ trở thành chiến mã của Chân lý.

Không có phân đoạn nào trong Suối Nguồn bóc trần bi kịch của Wynand đau đớn và sâu sắc hơn chuyến du ngoạn trên du thuyền I Do cùng Howard Roark. Đây là lúc Wynand, ở đỉnh cao danh vọng, lần đầu tiên đối diện trực tiếp với cái tôi mà ông đã đánh mất.

Trên boong tàu, giữa đại dương mênh mông tách biệt khỏi xã hội loài người nơi duy nhất Wynand cảm thấy tự do hai người đàn ông đã có những cuộc đàm đạo đi vào kinh điển văn học. Wynand nhìn Roark người kiến trúc sư đã từ chối mọi sự thỏa hiệp, người sẵn sàng đập đá trong mỏ đá granite còn hơn xây một ngôi nhà sai lệch với thiết kế của mình và ông thấy một tấm gương soi chiếu sự thất bại của chính mình.

Wynand hỏi Roark về động lực sống. Roark trả lời đơn giản rằng anh không sống vì người khác, cũng không bắt người khác sống vì mình. Anh sống vì công việc, vì niềm vui của sự kiến tạo. Wynand, trong một khoảnh khắc yếu lòng hiếm hoi, đã thú nhận nỗi ám ảnh của mình về quyền lực. Ông hỏi Roark:

“Anh không nghĩ rằng việc nắm giữ vận mệnh của hàng triệu người trong tay, khiến họ suy nghĩ theo cách mình muốn, là một thành tựu sao?”

Roark đáp lại, một câu trả lời như lưỡi dao cắt đứt sợi dây neo giữ ảo tưởng của Wynand:

“Ông không thể suy nghĩ thay cho người khác, Gail ạ. Ông chỉ có thể buộc họ nói những gì ông muốn, hoặc làm những gì ông muốn. Nhưng ông không thể khiến họ 'thấy' những gì ông thấy. Quyền lực đối với con người là vô nghĩa nếu nó dựa vào sự phục tùng chứ không phải sự đồng thuận của lý trí.”

Và quan trọng hơn, Roark chỉ ra bản chất của "người thứ sinh" (second-hander) trong Wynand. Dù Wynand là ông chủ, nhưng mọi quyết định của tờ Ngọn Cờ đều phải dựa trên câu hỏi: "Đám đông sẽ nghĩ gì?".

“Kẻ thực sự ích kỷ theo nghĩa cao quý nhất là kẻ không quan tâm đến việc người khác nghĩ gì về mình. Còn ông, Gail, cả đời ông bị ám ảnh bởi việc điều khiển suy nghĩ của người khác. Điều đó có nghĩa là ông sống cuộc đời của mình thông qua họ. Ông là một kẻ sống thứ sinh, chỉ là ở quy mô vĩ đại mà thôi.”

Lời nhận xét đó là một chẩn đoán y khoa chính xác cho căn bệnh ung thư tâm hồn đang giết chết Wynand. Ông nhận ra rằng Roark, người không có quyền lực chính trị, không có tiền bạc, lại sở hữu một thứ quyền lực tối thượng mà Wynand khao khát: Quyền tự chủ hoàn toàn. Wynand yêu quý Roark không phải như một người bạn, mà như một sự cứu rỗi, một bằng chứng sống cho thấy "con người nguyên bản" vẫn có thể tồn tại.

Nếu mối quan hệ với Roark là sự ngưỡng vọng về cái đẹp, thì mối quan hệ giữa Gail Wynand và Ellsworth Toohey là một bài học đắt giá về chính trị và bản chất của cái ác.

Wynand khinh thường Toohey. Ông coi Toohey là một gã tri thức gàn dở, một "con rệp" vô hại mà ông nuôi trong tờ báo để thu hút tầng lớp độc giả trí thức rởm đời. Wynand tin vào sức mạnh của đồng tiền: "Ta trả tiền cho hắn, hắn là con chó của ta." Nhưng Wynand đã phạm sai lầm khi đánh giá thấp sức mạnh của ý thức hệ. Toohey không cần tiền. Toohey cần linh hồn.

Trong khi Wynand bận rộn kiếm tiền từ đám đông bằng những tin tức giật gân, Toohey âm thầm tiêm nhiễm vào đầu óc nhân viên Ngọn Cờ và độc giả những tư tưởng về chủ nghĩa tập thể, về sự hy sinh cá nhân, về việc "cái tôi" là tội lỗi. Hắn biến tờ báo thành một giáo phái mà Wynand chỉ là kẻ cung cấp tài chính.

Đỉnh điểm của bi kịch diễn ra khi Wynand quyết định "rút kiếm" trong vụ án Cortlandt Homes. Khi Roark cho nổ tung tòa nhà vì thiết kế bị bóp méo, cả xã hội lên án anh. Wynand quyết định dùng toàn bộ đế chế Ngọn Cờ để bảo vệ Roark. Ông nghĩ đây là lúc ông "giật dây cương". Ông tin rằng sau hàng chục năm chiều chuộng đám đông, giờ đây đám đông phải nghe ông một lần vì Chân lý.

Nhưng kết quả là một sự im lặng đáng sợ. Rồi sau đó là cơn thịnh nộ. Độc giả quay lưng. Sạp báo ế ẩm. Nhân viên đình công (dưới sự giật dây của Toohey). Wynand bị cô lập hoàn toàn trong tòa tháp ngà của mình.

Cuộc đối thoại giữa Wynand và Toohey trong văn phòng trống rỗng khi cuộc đình công nổ ra là cú tát thẳng vào mặt "ông trùm". Toohey, không còn khúm núm nữa, mà với tư thế của kẻ chiến thắng, đã nói cho Wynand nghe sự thật tàn khốc:

“Ông nghĩ ông là chủ tờ báo này sao, ông Wynand? Ông chưa bao giờ là chủ cả. Ông chỉ là cái loa phóng thanh. Ông cung cấp phương tiện, nhưng tôi cung cấp nội dung. Và độc giả của ông? Họ không đọc tờ báo của Gail Wynand. Họ đọc những gì tôi mớm cho họ. Khi ông ra lệnh cho họ đi ngược lại những gì tôi đã dạy họ tin tưởng, họ sẽ không nghe ông đâu. Họ sẽ nghe tôi.”

Wynand nhận ra mình đã bị tước đoạt vũ khí ngay trong chính pháo đài của mình. Ông nhận ra rằng quyền lực vật chất hoàn toàn bất lực trước quyền lực của đức tin (dù là đức tin lệch lạc). Wynand là vị vua trên giấy tờ, nhưng Toohey mới là giáo hoàng thực sự của giáo hội Ngọn Cờ.

Đứng trước sự sụp đổ của đế chế, Wynand buộc phải lựa chọn: Tiếp tục bảo vệ Roark và để Ngọn Cờ chết, hay đầu hàng đám đông để cứu lấy gia sản. Cuối cùng, ông đã đầu hàng. Ông ký vào tờ giấy thỏa hiệp, đồng ý đăng bài lên án Roark. Tờ báo hồi sinh, nhân viên quay lại làm việc.

Nhưng giây phút đặt bút ký đó chính là cái chết về mặt tinh thần của Gail Wynand. Ông đã phản bội người bạn duy nhất, phản bội chính cái tôi lý tưởng mà ông vừa tìm lại được. Ông đã cứu được tài sản, nhưng mất đi lý do để tồn tại.

Tại phiên tòa, khi Roark tự bào chữa và được trắng án nhờ sức mạnh của chân lý, Wynand ngồi đó như một pho tượng. Chiến thắng của Roark không nhờ vào Ngọn Cờ, mà nhờ vào sự kiên định của chính anh. Điều này càng khẳng định sự vô nghĩa trong cả cuộc đời xây dựng quyền lực của Wynand.

Nhưng chính trong sự tận cùng của tuyệt vọng, sự vĩ đại của Wynand mới thực sự trỗi dậy. Ông đã làm một việc mà không một "người thứ sinh" nào dám làm: Ông đóng cửa tờ Ngọn Cờ.

“Đóng cửa nó đi.”

Lời nói ngắn gọn nhưng nặng tựa thái sơn. Đó là hành động tự do đầu tiên và cuối cùng của Gail Wynand. Ông chấp nhận giết chết đứa con tinh thần quái thai của mình để ngăn nó tiếp tục làm ô uế thế giới. Ông mất tất cả: danh tiếng, tiền bạc, quyền lực xã hội. Nhưng ông tìm lại được phẩm giá. Ông thà làm một người đàn ông cô độc nhìn ngắm sự sụp đổ, còn hơn làm một ông vua bù nhìn trên ngai vàng của đám đông cuồng nộ.

Đoạn kết của mối quan hệ Wynand & Roark là một bản giao hưởng buồn nhưng tráng lệ. Wynand gọi Roark đến, không phải để than khóc, mà để đặt hàng công trình cuối cùng: Tòa nhà Wynand (Wynand Building).

“Hãy xây nó như một tượng đài cho tinh thần đó, Howard ạ. Tinh thần của anh... và lẽ ra đã có thể là của tôi.” (Build it as a monument to that spirit which is yours... and could have been mine).

Trong câu nói đó chứa đựng toàn bộ sức nặng triết học của tác phẩm. Wynand thừa nhận thất bại của đời mình, nhưng ông tôn vinh giá trị mà ông đã không thể với tới. Tòa nhà Wynand sẽ là tòa nhà cao nhất New York, vươn thẳng lên trời cao như một lời thách thức, nhưng cũng là một lời sám hối. Wynand sẽ không bao giờ bước vào đó với tư cách là người chiến thắng trọn vẹn như Roark, nhưng ông sẽ bước vào đó với tư cách là một người đàn ông đã dám nhìn thẳng vào thất bại của mình mà không chớp mắt.

Gail Wynand là nhân vật phức tạp nhất và "con người" nhất trong Suối Nguồn. Nếu Roark là vị thần (lý tưởng), Keating là con vật (bản năng bầy đàn), Toohey là ác quỷ (sự hủy diệt), thì Wynand là Con Người (sự đấu tranh và sai lầm).

Bi kịch của ông để lại bài học triết luận sâu sắc cho thời đại ngày nay:

1. Không thể dùng phương tiện tà ác để đạt mục đích thánh thiện: Bạn không thể xây dựng chân lý bằng những viên gạch dối trá. Một đế chế được xây trên nền móng của sự thỏa hiệp sẽ không bao giờ có thể đỡ nổi sức nặng của sự thật.

2. Quyền lực thực sự là quyền tự chủ: Khả năng nói "Không" với cả thế giới quan trọng hơn khả năng bắt cả thế giới nói "Có" với mình.

3. Cái bẫy của chủ nghĩa dân túy: Bất kỳ ai xây dựng vị thế dựa trên việc chiều chuộng đám đông sẽ có ngày bị chính đám đông đó nuốt chửng.

Khi gấp lại trang sách về Gail Wynand, người đọc không cảm thấy khinh bỉ, mà cảm thấy một nỗi buồn cao thượng (a sublime sadness). Ông ngã xuống để Howard Roark đứng vững. Hình ảnh Gail Wynand đứng nhìn xuống công trường xây dựng, cô độc giữa New York, là hình ảnh của một vị vua không ngai, người đã tìm thấy vương miện thực sự của mình trong đống tro tàn của quyền lực ảo ảnh. Ông là minh chứng vĩnh cửu cho việc: Người ta có thể đánh mất cả thế giới, nhưng nếu giữ lại được linh hồn, đó vẫn là một chiến thắng.