Bước thăng trầm của Kỹ Nữ: Cảm nhận văn xuôi Balzac (Tấn trò đời tập 8)

 

La Comédie Humaine tập 8, với tên gọi Splendeurs et Misères des Courtisanes (Bước Thăng Trầm của Kỹ Nữ), khắc họa mặt tối của xã hội Paris hậu Napoléon. Ở đây, Balzac dựng nên những tầng ngầm u ám trong xã hội, khám phá “thế giới tội phạm và mại dâm” một cách trần trụi. Truyện xoay quanh Esther, một cựu kỹ nữ trong sáng, được “giải thoát” bởi tình yêu với Lucien Chardon de Rubempré thi sĩ mơ mộng nhưng yếu ớt qua đó nêu bật bi kịch của tham vọng vô độ. Tình yêu giữa Esther và Lucien tuy đẹp đẽ nhưng lại gắn liền với những “tham vọng và hư danh” của Lucien, chính điều đó dẫn tới bi kịch lớn lao của họ. Bức tranh thu gọn trong bốn phần truyện từ những buổi khiêu vũ của giới thượng lưu đến ngục tù trần gian phản ánh không chỉ thân phận cá nhân mà còn ánh đèn hào nhoáng che giấu thân phận lầm than.

Ở Paris cổ điển, dưới tầng phủi kim sa của những buổi tiệc tùng, luôn có khung cảnh ám ảnh bi thương. Một buổi dạ hội hóa trang tại nhà hát Opera trở thành minh hoạ cho sự tàn nhẫn ấy: bất chấp chiếc mặt nạ lộng lẫy, Esther bị giới quý tộc giàu sang nhận diện rồi lăng mạ kịch liệt, khiến cô tuyệt vọng chạy về nhà và định kết liễu đời mình. Bức tranh (minh hoạ bên trên) ghi lại khoảnh khắc Vautrin alias Carlos Herrera ngăn cản Esther trước lúc quá muộn. Qua cảnh này, Balzac cho thấy con người nhỏ bé và mỏng manh đến nhường nào khi đứng trước nỗi nhục và sự xua đuổi của xã hội. Những tràng cười khinh bỉ, ánh đèn nhấp nháy của dạ tiệc, tất cả như vùi dập linh hồn trong sáng của Esther, khiến cô đắm chìm trong “bóng tối” của bi kịch cá nhân.

Dọc theo chiều sâu xã hội đó là sự tha hóa quyền lực và đồng tiền. Balzac miêu tả Lucien là kẻ đang gắng sức vươn lên phải gánh chịu khoản nợ khổng lồ để mua lại dinh thự và cưới công chúa Grandlieu. Cậu ta đang nợ 60.000 francs và cần thêm một triệu francs nữa để thực hiện tham vọng. Chính vì vậy, Lucien phải đồng ý theo dõi kế hoạch tinh vi của Vautrin: lợi dụng Esther để tống tiền Baron Nucingen, nhà ngân hàng giàu có nhất Paris, nhằm biến mối quan hệ này thành công cụ kiếm tiền. Chủ đề “quyền lực của đồng tiền” hiện lên rõ nét khi Nucingen biểu tượng của sức mạnh tài chính dù giàu có tới đâu cũng bị đẩy vào vũng bùn của dục vọng. Ông ta yêu Esther và sẵn sàng trả giá “không nề hà”, nhưng cuối cùng cũng chỉ là con rối trong mưu đồ của Vautrin. Sự hủy hoại nhân tính được phơi bày: đồng tiền đổi được tất cả, kể cả tình yêu và danh dự.

Tình yêu đẹp giữa Esther và Lucien ngay lập tức chuyển thành bi kịch đau đớn. Tình yêu họ dành cho nhau trong sáng đến mức Esther sẵn sàng gạt bỏ tương lai để chờ đợi Lucien, tin tưởng rằng rồi cậu sẽ trở về. Nhưng trong vũ khúc đen tối của quyền lực, Esther phải “hiến thân” cho Nucingen để chuộc tiền cho Lucien, rồi nhanh chóng nhận ra số phận của mình. Cô không thể cùng Lucien bước đi giữa cộng đồng; cái giá phải trả cho đêm duy nhất đó là mạng sống của cô. Đau đớn thay, ngay chỉ vài giờ trước khi chết, Esther vừa được thông báo sẽ thừa hưởng một gia tài kếch xù từ vị thân phụ bí ẩn. Giây phút oái oăm ấy đẩy bi kịch lên đỉnh điểm: nếu cô kiên cường thêm một chút, hẳn Esther đã có thể làm vợ Lucien, giải thoát cho cả hai khỏi vòng xoáy đau thương. Sự tự vẫn của Esther là một đòn đau giữa cõi trần, minh chứng cho một định mệnh trớ trêu và nỗi u uất của con người khi bị bỏ rơi trong cơn sốc của cuộc đời.

Cuộc chạm trán giữa tình yêu và bi kịch không chỉ dừng ở Esther. Độc giả còn phải chứng kiến cái chết trong tế nhị của Lucien. Giữa quá trình thẩm vấn tại ngục giam, Lucien sớm hối hận về những gì đã làm và tự treo cổ ngay trong phòng giam. Bước ngoặt đớn đau này càng bi thảm hơn khi biết rằng, tòa án vốn định thả Lucien để bảo vệ các quí bà trong vụ án nhưng khi Lucien đã chết, mọi sắp đặt trở nên vô nghĩa. Cái chết của Lucien giống như của Esther diễn ra “vào khoảnh khắc tệ hại nhất”: những toan tính của xã hội tan biến chỉ sau một cái nhắm mắt của anh. Từng mộng tưởng bay bổng, danh vọng phù hoa của Lucien vụt tan biến ngay trước mắt chúng ta, để lại một khoảng không lạnh lẽo của bi kịch nhân sinh.

 

Nhìn lại toàn bộ, Balzac như đặt nhân tính lên một bàn cân giữa thiện và ác, muốn nhắn nhủ điều gì đó về nhân sinh. Hình tượng Vautrin cựu tù tội bị xem là “hình bóng ma quỷ” cuối cùng lại trở thành cảnh sát. Sự biến chuyển ấy, cũng như khát vọng công lý trong ngòi bút của Balzac, cho thấy tác giả không chỉ ghi nhận nỗi đau cá nhân mà còn khao khát thay đổi xã hội. Ông “tự đặt mình như một chuyên gia xã hội học”, công kích hệ thống xét xử khắc nghiệt và đấu tranh cho sự khoan dung với những kẻ lầm lỡ. Vautrin: người đàn ông từng mưu mô và bạo tàn, cũng “cải tà quy chính” để trở thành Bibi-Lupin trong lực lượng cảnh sát. Thông điệp nhân văn ở đây rõ ràng: ngay cả “địa ngục trần gian” cũng có thể chứa đựng tia sáng cứu chuộc.

“Vở hài kịch nhân gian” của Balzac còn là tiếng chuông thức tỉnh: tình người và sự cảm thông mới chính là ngọn đuốc dẫn lối. Trong cảnh ngộ không ngờ của Esther và Lucien, ta thấy sự bi kịch không chỉ là trách nhiệm của kẻ bị hại, mà còn là hình phạt câm lặng dành cho xã hội từng hất hủi họ. Cuốn sách dày như một bài ca bi tráng nơi bi kịch của từng cá nhân đan xen thành bản giao hưởng lớn của số phận. Sau cùng, ta phải tự hỏi: liệu giữa “ánh sáng” danh vọng và “bóng tối” đời thường, điều gì mới thực sự định nghĩa giá trị con người? Bước thăng trầm của Esther và Lucien như lời nhắc nhở rằng kiếp người mong manh biết bao, chỉ có lòng nhân ái và chân thật mới có thể cứu vớt những tàn tro của giấc mộng đời.

Nguồn dẫn: Các trích dẫn và thông tin cốt truyện ở trên được tham khảo từ: Splendeurs et misères des courtisanes của Honoré de Balzac, phần Bước Thăng Trầm Của Kỹ Nữ trong La Comédie humaine (dịch tiếng Việt). Các lời bình giải mang tính cảm nhận và triết lý cá nhân.