" Dĩ văn tải Đạo "

 

“Dĩ văn tải đạo” là một câu nói cổ, nghĩa đen là “lấy văn chương để chở đạo”. Câu này bắt nguồn từ tư tưởng văn học Nho giáo, nhấn mạnh rằng văn chương không chỉ để đẹp lời mà quan trọng hơn, là phương tiện chuyên chở đạo lý, tư tưởng và những giá trị sống tốt đẹp. Nói cách khác, văn chương được xem như chiếc xe chở đạo lý: nếu văn chương chỉ hoa mỹ mà trống rỗng nội dung đạo đức thì cũng như xe được trang hoàng đẹp đẽ nhưng không chở gì thì đó là một sự trang trí vô nghĩa. Từ xưa đến nay, quan niệm “văn dĩ tải đạo” luôn đề cao vai trò cao quý của người cầm bút trong việc truyền tải những đạo lý làm người thông qua tác phẩm. Tuy nhiên, để hiểu sâu và thực hành đúng tinh thần “tải đạo”, người viết cần ý thức rõ ý nghĩa của câu nói này, nhận thức được trách nhiệm của ngòi bút, và tránh những cách hiểu đơn giản, hời hợt làm sai lệch mục đích tốt đẹp của văn chương.

Trước hết, cần hiểu đúng ý nghĩa cốt lõi của câu “văn dĩ tải đạo”. “Đạo” ở đây là đạo lý làm người, là những giá trị tư tưởng và đạo đức giúp con người sống thiện lương, hướng tới chân, thiện, mỹ. Còn “văn” là văn chương, nghệ thuật ngôn từ. Ghép lại, “văn dĩ tải đạo” nghĩa là văn chương phải chứa đựng và truyền tải đạo lý. Quan niệm này xuất phát từ nền văn hóa Á Đông, nơi người ta coi trọng chức năng giáo hóa của văn chương. Theo tư tưởng cổ điển, văn chương được ví như cỗ xe chở đạo: “Văn là để chở đạo, cũng như xe để chở đồ vật vậy. Bánh xe và càng xe được trang hoàng mà không dùng đến thì thật phí công, huống chi là một chiếc xe không chở gì!”. Lời ví von này nhắc nhở rằng văn chương thuần túy hoa mỹ, chỉ chăm chút hình thức mà không chứa nội dung đạo đức thì vô giá trị. Ngược lại, văn chương chân chính phải gắn liền với đạo, lấy nội dung ý nghĩa làm cốt lõi, dùng ngôn từ nghệ thuật làm phương tiện chuyên chở nội dung ấy đến với người đọc.

Trong lịch sử văn học Việt Nam, tư tưởng “văn dĩ tải đạo” được rất nhiều nhà văn, nhà thơ lớn thấm nhuần và thể hiện rõ trong sáng tác của mình. Tiêu biểu có cụ Nguyễn Đình Chiểu một tấm gương tiêu biểu cho quan niệm văn chương phục vụ đạo lý. Ông đã dùng tác phẩm của mình để truyền bá các giá trị nhân nghĩa và yêu nước: từ truyện thơ “Lục Vân Tiên” cho đến bài “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc”, tất cả đều toát lên tinh thần chính nghĩa, lòng nhân ái và đạo lý làm người sáng ngời. Chính quan niệm “văn dĩ tải đạo, thi dĩ ngôn chí” (văn chương để chở đạo, thơ ca để gửi gắm chí hướng) đã thôi thúc Nguyễn Đình Chiểu sáng tác những vần thơ, câu văn mang ý nghĩa giáo dục sâu sắc cho đời. Qua đó, ta thấy rằng ngay từ xưa, văn chương đã được xem như phương tiện truyền đạo, và người cầm bút được ví như người lái đò chở đạo lặng lẽ đưa những bài học đạo đức, lẽ sống sang sông cuộc đời của bao thế hệ độc giả.

Nếu xem văn chương là chiếc xe chở đạo, thì người cầm bút chính là người điều khiển cỗ xe ấy. Văn chương tự thân nó không thể “chở” được gì nếu không có bàn tay và khối óc của người viết. Vai trò của người cầm bút trong việc truyền tải giá trị đạo đức vì thế vô cùng quan trọng và chủ động. Mỗi tác giả, bằng tài năng và tâm huyết của mình, có thể gieo vào lòng người đọc những hạt giống tư tưởng và tình cảm đẹp đẽ. Một câu chuyện hay, một nhân vật cảm động, một tình huống giàu ý nghĩa nhân sinh tất cả đều có thể trở thành bài học làm người thấm thía, sống động hơn bất kỳ lời răn dạy đạo đức khô khan nào.

Ngòi bút của người nghệ sĩ có sức mạnh đặc biệt: sức mạnh lay động tâm hồn. Thông qua tác phẩm, người viết có thể làm cho người đọc đồng cảm với cái đẹp, phẫn nộ trước cái xấu, rồi từ đó tự rút ra bài học cho mình. Văn chương giàu tính nhân văn sẽ giúp người đọc suy ngẫm về lẽ sống, về thiện & ác, nuôi dưỡng trong họ lòng hướng thiện. Chẳng hạn, đọc truyện ngắn “Lão Hạc”, ta trăn trở về lòng tự trọng và tình thương; đọc tiểu thuyết “Tắt đèn”, ta xót xa cho số phận người nông dân và căm ghét bất công. Những xúc cảm và suy tư đó chính là biểu hiện cụ thể của việc văn chương đang truyền tải đạo lý, giá trị sống đến độc giả.

Hơn nữa, người cầm bút nhiều khi còn được ví như “kỹ sư tâm hồn” người kiến tạo và uốn nắn tâm hồn con người thông qua tác phẩm. Một tác phẩm văn học lớn thường ẩn chứa tư tưởng nhân văn sâu sắc, có khả năng định hướng người đọc tới những giá trị chân, thiện, mỹ mà tác giả gửi gắm. Nhờ vậy, văn chương góp phần bồi đắp nhân cách, làm cho mỗi chúng ta trở nên hiểu biết hơn, bao dung hơn và giàu lòng trắc ẩn hơn. Đó chính là vai trò cao quý của người cầm bút: không chỉ sáng tạo nghệ thuật để thỏa mãn cái đẹp thẩm mỹ, mà còn gieo mầm cho cái đẹp của tâm hồn thông qua việc truyền tải các giá trị đạo đức một cách tinh tế, cảm động.

Để “chở được đạo” bằng văn chương, người viết không thể thụ động hay vô tình gieo đạo lý một cách may rủi, mà phải có ý thức chủ động và tinh thần trách nhiệm cao đối với mỗi trang viết của mình. Chủ động ở đây nghĩa là người viết tự xác định cho mình những thông điệp đạo đức, nhân sinh muốn gửi gắm, chủ động tích hợp chúng vào trong cốt truyện, nhân vật, hình tượng nghệ thuật một cách khéo léo. Không đợi đến khi viết xong mới “cài” thêm bài học, người cầm bút ngay từ đầu đã mang trong tim một lý tưởng, một “đạo” nào đó và dồn tâm sức thể hiện nó xuyên suốt tác phẩm. Sự chủ động này giúp tác phẩm có tư tưởng thống nhất, chiều sâu nội dung và sức truyền cảm mạnh mẽ hơn.

Bên cạnh tính chủ động, trách nhiệm của người viết đối với xã hội và người đọc cũng vô cùng quan trọng. Mỗi tác phẩm khi đưa ra công chúng đều có khả năng tác động đến nhận thức và tình cảm của bao người. Ý thức được điều đó, người cầm bút chân chính sẽ luôn trăn trở: tác phẩm của mình đang truyền đi thông điệp gì? Nó khuyến khích điều thiện, lên án điều ác, hay vô tình cổ xúy điều tiêu cực? Trách nhiệm của người viết là phải đảm bảo nội dung đạo đức đúng đắn trong tác phẩm, tránh gieo vào đầu người đọc những quan niệm lệch lạc, sai trái. Như Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nhấn mạnh, văn nghệ sĩ cũng là chiến sĩ trên mặt trận văn hóa tư tưởng: “Văn nghệ cũng là một mặt trận, anh chị em văn nghệ sĩ là chiến sĩ trên mặt trận ấy”. Câu nói đó cho thấy người cầm bút có trách nhiệm chiến đấu chống cái xấu, bảo vệ và cổ vũ cái tốt bằng chính vũ khí ngôn từ của mình.

Hơn nữa, trách nhiệm còn nằm ở cách thức truyền tải đạo: người viết cần có nghệ thuật và tâm huyết để thông điệp đạo đức thấm vào lòng người đọc một cách tự nhiên, sâu sắc. Trách nhiệm nghề nghiệp đòi hỏi tác giả không được viết một cách hời hợt, qua loa cho xong mà phải cân nhắc từng chi tiết, tình huống để mỗi yếu tố trong tác phẩm đều phục vụ cho chủ đề tư tưởng. Người viết cũng cần trung thực với chính ngòi bút của mình, chỉ “tải” những đạo lý mà bản thân thực sự tin tưởng và tâm đắc, có như vậy thông điệp mới chân thật và thuyết phục. Tóm lại, tính chủ động và trách nhiệm là hai phẩm chất song hành, bảo đảm cho chiếc xe văn chương chở đạo đi đúng hướng và đến đích trong lòng người đọc.

Quan niệm “văn dĩ tải đạo” rất dễ bị hiểu sai nếu chỉ nhìn một cách đơn giản bề mặt. Hiểu hời hợt về “tải đạo” có thể dẫn đến hai thái cực sai lầm. Thái cực thứ nhất, một số người cho rằng “văn chương chuyên chở đạo” nghĩa là văn học bắt buộc phải rao giảng đạo đức một cách lộ liễu, trực tiếp. Họ biến tác phẩm văn chương thành bài giảng đạo lý khô khan, nhân vật trở thành cái loa để thuyết lý, cốt truyện chỉ là cái cớ để trình bày thông điệp luân lý. Cách áp đặt giáo điều như vậy trái với bản chất của nghệ thuật, khiến tác phẩm thiếu sức sống, thiếu chân thực và không còn hấp dẫn. Văn chương dẫu mang sứ mệnh đạo đức cũng phải là văn chương, nghĩa là nó cần chinh phục người đọc bằng cảm xúc, bằng sức mạnh của hình tượng, chứ không phải bằng những lời lẽ lên lớp sáo rỗng. Thực tế cho thấy những tác phẩm thành công trong việc truyền tải đạo lý đều là những tác phẩm giàu tính nghệ thuật. Đạo không nhất thiết phải lộ rõ qua lời răn dạy, mà ngấm ngầm, tự nhiên qua diễn biến số phận nhân vật, qua tình huống éo le để lại dư chấn trong lòng người đọc. Vì vậy, “tải đạo” không có nghĩa là biến văn chương thành bài thuyết giảng luân lý, mà là gởi gắm đạo lý một cách nghệ thuật, tinh tế.

Thái cực sai lầm thứ hai là phủ nhận hoàn toàn vai trò tải đạo của văn chương. Quan niệm này cho rằng nghệ thuật chỉ cần lo thoả mãn cái đẹp, người nghệ sĩ không nhất thiết bận tâm đến đạo đức hay thông điệp xã hội. Họ phản bác “văn dĩ tải đạo” vì sợ rằng chú trọng đạo lý sẽ làm giảm tính nghệ thuật, biến văn chương thành công cụ tuyên truyền. Đây cũng là một cách hiểu phiến diện. Thực ra, văn chương chân chính dù không lên gân dạy đời nhưng tự thân nó luôn hàm chứa một quan điểm, một thông điệp nào đó về cuộc đời. Nhà văn viết về cái đẹp hay cái xấu, về thiện hay ác, suy cho cùng cũng là đang bày tỏ thái độ, gửi gắm quan niệm nhân sinh của mình. Văn chương vị nghệ thuật (văn chương thuần túy vì nghệ thuật) và văn chương vị nhân sinh (văn chương vì cuộc đời) không hoàn toàn đối lập nhau, bởi nghệ thuật chân chính rốt cuộc cũng phục vụ con người, hướng con người đến những giá trị nhất định. Nếu xem nhẹ yếu tố đạo lý, văn chương dễ trở nên trống rỗng về nội dung, chỉ còn hình thức đẹp mà không có độ sâu lay động tâm hồn. Như đã nói ở trên, văn chương chỉ đẹp khi nó có ý nghĩa một chiếc xe sơn son thếp vàng cũng vô dụng nếu nó không chở được hàng hóa nào giá trị. Bởi vậy, phủ nhận chức năng “tải đạo” của văn chương là một thiếu sót, thậm chí nguy hiểm nếu người cầm bút buông lỏng lương tâm và trách nhiệm, viết mà không đếm xỉa đến hệ quả đạo đức.

Hiểu đúng “văn dĩ tải đạo” là phải thấy được sự thống nhất giữa nội dung đạo lý và hình thức nghệ thuật. Đạo không làm giảm hay “cản trở” cái hay của văn; trái lại, đạo làm cho văn có chiều sâu và sức nặng, còn văn làm cho đạo trở nên thấm thía, sống động. Người viết cần tránh cả hai thái cực: giáo điều khô khan và xem nhẹ đạo lý. Thực tế, nhiều tác phẩm văn học vĩ đại được yêu mến qua nhiều thời đại chính nhờ chúng hội tụ nghệ thuật xuất sắc và tư tưởng nhân văn cao cả. Khi một tác phẩm có nội dung nhân văn sâu sắc, lại được thể hiện bằng nghệ thuật hấp dẫn, thì việc “tải đạo” sẽ đạt hiệu quả tối ưu: đạo lý ngấm vào lòng người đọc một cách tự nhiên, khiến họ cảm phục, suy ngẫm và tự điều chỉnh nhận thức, hành vi của mình theo hướng thiện lúc nào không hay. Đó mới chính là đích đến cao nhất của văn chương “tải đạo”.

“Dĩ văn tải đạo” dùng văn chuyên chở đạo ở đây vừa là triết lý sáng tác, vừa là lý tưởng nhân văn cao quý của người cầm bút. Văn chương thật sự có ý nghĩa khi nó giúp con người sống tốt đẹp hơn, thông qua việc khơi gợi những tình cảm cao thượng và truyền cho ta những bài học làm người một cách cảm động, sâu sắc. Người cầm bút muốn “tải đạo” thành công cần có tâm trong sáng, tầm hiểu biết rộng và tài năng nghệ thuật vững vàng. Chỉ khi đó, mỗi trang văn mới thực sự trở thành “chiếc xe chở đạo”, đưa đạo lý thẩm thấu vào tâm hồn độc giả, ở lại bền lâu và phát huy giá trị.

Thông điệp: Văn chương chân chính không chỉ “làm đẹp” cuộc đời bằng ngôn từ, mà quan trọng hơn, nó phải chuyên chở được những giá trị đạo lý, giúp con người hướng thiện và hoàn thiện bản thân.