Giác Ngộ là chi? suy ngẫm về câu nói "Cám ở đáy cối" của Phật hoàng Trần Nhân Tông
“Vạn pháp quy nhất, nhất quy hà xứ?” – muôn pháp về một, nhưng một rốt cuộc trở về đâu?
Nhân sinh tại thế, đôi khi giống một kẻ lữ hành mải miết đi tìm bóng mình giữa sa mạc vô minh. Người đời thường mặc định rằng Giác Ngộ là một cảnh giới cao siêu, thoát tục, nơi chỉ có hào quang và phép lạ; như thể phải vượt qua ngàn dặm núi non, phải bước lên một bậc thang nào đó của thần linh thì mới chạm được chân lý. Nhưng nếu trút bỏ lớp áo ngôn từ hoa mỹ, liệu chân lý có thật nằm ở một cõi Niết-bàn xa xăm, hay lại ẩn tàng ngay trong hơi thở bình thường của thực tại – nơi ta đứng, nơi ta thở, nơi ta đau, nơi ta sống?
Lật lại trang sử vàng của Thiền tông Đại Việt, ngẫm về câu trả lời của Sơ tổ Trúc Lâm – Phật hoàng Trần Nhân Tông – khi được hỏi “Phật là gì?”, ta bỗng chạm vào một tiếng sấm giữa trời quang. Ngài không đưa ra một khái niệm trừu tượng, không bày một chiếc thang lên cõi cao; Ngài đáp ngắn gọn, mộc mạc, mà chấn động: “Như cám ở đáy cối.” Chỉ một câu vậy, mà có thể làm rơi khỏi tay ta cả một kho tàng chấp trước.
Muốn hiểu được “cám” và “cối”, trước hết phải soi lại cái mà người đời vẫn gọi là Giác Ngộ. Phàm nhân thường lầm tưởng giác ngộ là một thứ “đắc thành”, là vơ vào mình thêm quyền năng, thêm trí tuệ, thêm cái danh “ta đã tới”. Nhưng trong đạo Thiền, giác ngộ không phải là thêm vào mà là bớt đi. Bớt cái tham, bớt cái sân, bớt cái si; bớt những lớp bụi trần cấu phủ lên tâm thức để cái bản lai diện mục – khuôn mặt vốn có – tự hiển lộ như mặt trăng vốn sáng chỉ vì mây tan.
Giác ngộ là sự tỉnh thức. Như người đang mê ngủ bỗng giật mình thức dậy, bỗng thấy rõ mộng là mộng, thực là thực; không cần phải sửa lại giấc mơ cho đẹp, chỉ cần thức dậy là đủ. Đó là cái thấy “như thị”: nhìn vạn vật đúng như nó đang hiện hữu, không phán xét, không phân biệt, không dán nhãn yêu ghét. Chính ở đây, ta bắt đầu hiểu vì sao Phật hoàng lại ví Phật với “cám” – thứ tưởng như tầm thường và bị chê rẻ.
Trong Tam Tổ Thực Lục, có đoạn ghi lại cuộc đối thoại kinh điển: đệ tử hỏi “Như thế nào là Phật?”, Điều Ngự Giác Hoàng đáp “Như cám ở đáy cối.” Tại sao một bậc đế vương từng hai lần dựng cờ Đại Việt, từng đi qua khói lửa, thắng bại, triều chính và nhân tâm, lại đem cái cao quý tột cùng mà so với thứ bị bỏ rơi ở cuối cùng của quá trình giã gạo?
Bởi vì tâm trí con người vốn vận hành theo lối nhị nguyên: sạch – dơ, sang – hèn, tinh – thô, Phật – chúng sinh, gạo – cám. Ta nâng niu hạt gạo trắng ngần như tinh túy, ta chê cám như vụn vặt, thô kệch. Ta muốn “lên” và ghét “xuống”. Ta muốn “sạch” và sợ “dơ”. Ta muốn một Niết-bàn tinh khiết và ghê sợ trần gian lấm bụi. Nhưng Thiền, với một nhát gươm thẳng, chém đứt cái vòng đối đãi ấy. Trong cái cối xay của tạo hoá, gạo và cám vốn cùng một gốc lúa mà ra; cùng chịu va đập của chày cối; cùng đi qua một quá trình nghiền giã. Nếu còn khinh cám và tôn gạo, tức là ta vẫn còn đứng ở bên này của phân biệt.
Hình ảnh “cám” làm vỡ ra một sự thật: Phật tính không chỉ ngự trên tòa sen vàng, mà hiện hữu ngay trong những điều nhỏ bé, vụn vặt, thậm chí ở nơi bùn nhơ. Không có bùn thì sen không nở; không chấp nhận “cám” thì làm sao nhìn trọn vẹn sự sống? Bởi sống là pha trộn: có tinh sạch và có thô ráp; có cao vời và có thấp hèn; có phút sáng và có đoạn tối. Cái thấy Thiền không chạy trốn sự pha trộn ấy; nó nhìn thẳng vào đó.
Và “đáy cối” – nơi cám nằm – lại càng sâu sắc. Đáy cối là nơi thấp nhất, nơi chịu đựng sức nặng của chày giã, nơi mọi thứ lắng xuống và hòa trộn, nơi thô và tinh cùng hiện ra trong một chuyển động. Tìm Phật không phải là ngước mặt lên trời cao để mơ một cõi cực lạc, mà là cúi xuống, nhìn thẳng vào tận cùng của thực tại: vào khổ đau, vất vả, nhọc nhằn, vào những mảnh vụn còn sót lại của chính mình. Giác ngộ không phải trốn khỏi thân phận làm người, mà là chấp nhận trọn vẹn thân phận ấy – chấp nhận cả những “hạt cám” sân si, lầm lỗi còn lắng dưới đáy tâm hồn, để chuyển hoá chúng bằng cái nhìn tỉnh thức. Đạo không xa người. Đạo không nằm trên trời. Đạo nằm ngay dưới gót chân.
Chính vì vậy, câu nói “Như cám ở đáy cối” không chỉ là một công án; nó là tinh tuý của tinh thần Cư trần lạc Đạo – nét đặc sắc bậc nhất của Phật giáo Việt Nam thời Trần. Trần Nhân Tông không tu trong tháp ngà. Ngài tu giữa sa trường chống Nguyên Mông, tu giữa triều chính lo cho muôn dân, tu giữa thôn quê dân dã với hình ảnh cối xay, giã gạo. Tu ở đâu? Tu ngay trong đời. Giác ngộ, theo Ngài, là hòa nhập mà không hòa tan; là dấn thân mà không nhiễm; là lăn xả vào việc đời như vào một cái cối đang quay, nhưng tâm vẫn sáng trong, không bị danh lợi làm hoen ố. Đó mới là trí tuệ và bản lĩnh của bậc trượng phu – một thứ trí tuệ không phải để “cao hơn người”, mà để “thấy người” và “thấy mình” trong cùng một ánh nhìn.
Bởi vậy, đọc và nghiền ngẫm câu thoại đầu ấy, rốt cuộc Phật hoàng muốn nhắn nhủ một điều giản dị đến nao lòng: đừng tìm Phật ở đâu xa. Nếu ta còn chê cám là dơ, khen gạo là sạch, ta vẫn chưa thấy Phật. Nếu ta còn thấy đời là bể khổ cần trốn chạy, còn thấy Niết-bàn là chốn vui cần tìm đến, ta vẫn còn mắc kẹt trong hai bờ đối đãi. Giác ngộ không phải là chạy khỏi trần ai, mà là thấy trần ai mà không bị trần ai dắt đi; sống giữa gạo cám của cuộc đời mà tâm vẫn rỗng rang như cái cối – đủ rộng để chứa, đủ yên để lắng, đủ sáng để soi.
Giác ngộ là khi ta đón nhận tất thảy vinh nhục, sang hèn, được mất, gạo cám bằng một nụ cười an lạc; không phải nụ cười kiêu bạc, mà là nụ cười hiểu biết: hiểu rằng tất cả đều đến rồi đi, chỉ có cái tâm tỉnh thức là ở lại. Hãy sống trọn vẹn từng phút giây, làm tròn bổn phận của mình, nói lời cần nói, làm việc cần làm, thương người cần thương – và ngay trong đó, Phật đã hiện.
Thiền không bắt ta bỏ đời; Thiền dạy ta trở về. Và đôi khi, lối về ấy không nằm trên đỉnh núi, mà nằm ngay ở đáy cối – nơi ta từng xem là thấp nhất, nơi ta từng muốn quay lưng. Chỉ cần cúi xuống, nhìn sâu, và tỉnh. Mộng sẽ tự tan. Thực tại sẽ tự sáng.
Nhận xét
Đăng nhận xét