Nói có sách và văn hóa tranh luận online hôm nay: khi nói dễ hơn hiểu

 

Khi viết Nói có sách, Vũ Bằng không thể hình dung ra mạng xã hội, nhưng ông hiểu rất rõ một điều mang tính phổ quát: con người luôn có xu hướng nói nhanh hơn suy nghĩ, và tranh luận nhanh hơn hiểu biết. Cuốn sách vì thế không chỉ là một tập tiểu luận văn hóa, mà là một chuẩn mực đạo đức cho lời nói – thứ chuẩn mực đến nay vẫn còn nguyên giá trị.

Trong Nói có sách, tranh luận được đặt trên nền tảng của tri thức. Vũ Bằng không phủ nhận quyền bày tỏ ý kiến, nhưng ông đòi hỏi người nói phải biết mình đang đứng trên đâu: đã đọc gì, hiểu gì, và giới hạn hiểu biết của mình ở đâu. Với ông, tranh luận không phải là để thắng, mà để tiến gần hơn tới sự thật. Vì vậy, lời nói thiếu căn cứ không chỉ là sai, mà còn là thiếu tôn trọng người đối thoại.

Văn hóa tranh luận online hiện nay lại vận hành theo logic gần như ngược lại. Mạng xã hội khuyến khích tốc độ, phản xạ và cảm xúc. Người viết không cần đọc trước, không cần kiểm chứng kỹ, chỉ cần phản ứng đủ nhanh và đủ mạnh để được chú ý. Trong môi trường ấy, tranh luận dễ trượt thành công kích, và ý kiến cá nhân dễ bị ngộ nhận là tri thức.

Nếu đối chiếu với tinh thần Nói có sách, có thể thấy một sự lệch pha rõ rệt. Vũ Bằng yêu cầu “nói sau khi đã học”; mạng xã hội cho phép “nói để rồi… tính sau”. Ông coi sự khiêm nhường trước tri thức là nền tảng của văn hóa; không gian số lại thường thưởng cho sự chắc chắn giả tạo, cho những phát biểu dứt khoát dù thiếu cơ sở. Người nói càng quyết liệt, càng dễ được lan truyền, bất kể đúng hay sai.

Một điểm then chốt khác mà Nói có sách nhấn mạnh là ranh giới giữa tranh luận và khoe chữ. Vũ Bằng phê phán những người dẫn sách vở chỉ để tạo uy thế, chứ không nhằm làm rõ vấn đề. Trong tranh luận online, hiện tượng này không những không giảm, mà còn tinh vi hơn: link được ném ra như vũ khí, trích dẫn được dùng như khiên chắn, nhưng ít khi đi kèm với sự hiểu sâu nội dung. Tranh luận vì thế trở thành cuộc thi trưng bày, chứ không còn là quá trình tìm hiểu.

Điều đáng nói là Nói có sách không cổ vũ im lặng. Ngược lại, cuốn sách khuyến khích nói, nhưng là nói có chuẩn bị, có trách nhiệm và có ý thức về hậu quả của lời nói. Trong bối cảnh online, nơi một phát ngôn có thể lan đi rất xa và rất nhanh, yêu cầu ấy càng trở nên cấp thiết. Nói thiếu căn cứ hôm nay không chỉ làm nghèo bản thân người nói, mà còn góp phần làm nhiễu loạn nhận thức chung.

Nếu xem mạng xã hội là một không gian công cộng mới, thì Nói có sách có thể được đọc như một cuốn “cẩm nang đạo đức” cho công dân số. Nó nhắc rằng quyền phát biểu không miễn trừ nghĩa vụ hiểu biết; rằng tranh luận không phải là cuộc đấu tay đôi, mà là một hành vi văn hóa; và rằng im lặng, khi chưa đủ hiểu, đôi khi là lựa chọn có trách nhiệm hơn cả.

Cuối cùng, điều khiến Nói có sách vẫn còn sống hôm nay không nằm ở các dẫn chứng cụ thể, mà ở tinh thần cốt lõi: tôn trọng tri thức, tôn trọng sự thật và tôn trọng người khác thông qua từng câu chữ. Trong một thời đại mà ai cũng có thể nói, cuốn sách đặt lại một câu hỏi tưởng như cũ: chúng ta nói với tư cách gì, và nói để làm gì?