SỨC KHỎE TUYẾN TIỀN LIỆT Ở NGƯỜI CAO TUỔI: CẨM NANG TOÀN DIỆN & NHỮNG ĐIỀU CẦN BIẾT

 

Tác giả: Bác sĩ Nguyễn Đông Hưng (Minh Hưng)

Khi bước sang dốc bên kia của cuộc đời, nam giới thường phải đối mặt với nhiều biến đổi âm thầm nhưng dai dẳng về thể chất. Trong những biến đổi ấy, tuyến tiền liệt (prostate) là mối bận tâm hàng đầu, bởi chỉ một rối loạn nhỏ ở cơ quan này cũng có thể làm đảo lộn giấc ngủ, sinh hoạt, tâm trạng và cả chất lượng sống. Nhiều thống kê ghi nhận rằng hơn một nửa nam giới trên 60 tuổi và phần lớn nam giới trên 80 tuổi gặp các vấn đề liên quan đến tuyến tiền liệt. Thế nhưng, điều đáng nói là không phải ai cũng hiểu rõ ranh giới giữa bệnh lý lành tính và ác tính, dẫn đến hai thái cực rất thường gặp: hoặc lo âu quá mức, hoặc chủ quan bỏ qua “thời điểm vàng”. Bài viết này nhằm giúp người cao tuổi và gia đình có một bức tranh toàn cảnh, dễ hiểu và đúng hướng về tuyến tiền liệt.

Về mặt giải phẫu, tuyến tiền liệt là một tuyến nhỏ, thường được ví “cỡ quả óc chó”, nằm ngay dưới bàng quang và ôm quanh niệu đạo – ống dẫn nước tiểu ra ngoài. Chức năng chính của tuyến tiền liệt là tạo ra một phần dịch của tinh dịch, góp phần nuôi dưỡng và vận chuyển tinh trùng. Điều đặc biệt ở tuyến tiền liệt là: khác với nhiều cơ quan có xu hướng teo nhỏ theo tuổi, tuyến này lại thường to dần theo thời gian do biến đổi nội tiết tố – một phần của quá trình lão hoá tự nhiên. Sự “to lên” ấy không phải lúc nào cũng là bệnh, nhưng khi tuyến phì đại quá mức, nó sẽ chèn ép niệu đạo, làm dòng tiểu yếu đi, tiểu khó hơn, và từ đó sinh ra một loạt rối loạn đường tiểu dưới.

Ở người cao tuổi, có ba tình trạng bệnh lý thường gặp nhất mà chúng ta nên phân biệt rõ ràng, vì cách theo dõi và điều trị của chúng rất khác nhau. Thứ nhất là phì đại lành tính tuyến tiền liệt (BPH) – tình trạng tăng sinh tế bào tuyến làm tuyến to lên và gây chèn ép đường tiểu. BPH lành tính, không phải ung thư và không di căn, nhưng lại gây khó chịu rõ rệt: tiểu đêm nhiều lần, mất ngủ, phải rặn khi đi tiểu, tiểu lắt nhắt kéo dài… khiến người bệnh mệt mỏi và giảm chất lượng sống. Thứ hai là viêm tuyến tiền liệt mạn tính, thường do nhiễm trùng hoặc viêm tái đi tái lại. Người bệnh có thể cảm thấy đau vùng chậu, đau thắt lưng dưới, tiểu buốt, đôi khi kèm sốt nhẹ; ở người lớn tuổi, viêm thường “lì”, khó dứt điểm hơn vì sức đề kháng giảm, bệnh nền đi kèm nhiều, và đường tiết niệu dễ bị tổn thương. Thứ ba là ung thư tuyến tiền liệt, tức sự xuất hiện của tế bào ác tính trong tuyến. Đây là bệnh nguy hiểm, nhưng cần hiểu đúng rằng nhiều trường hợp ung thư tuyến tiền liệt tiến triển chậm; điều khiến nó đáng sợ nằm ở chỗ giai đoạn sớm thường không có triệu chứng, đến khi có biểu hiện rõ thì bệnh có thể đã tiến triển.

Vì vậy, điều quan trọng nhất trong đời sống thường ngày là nhận diện sớm các dấu hiệu cảnh báo – còn gọi là nhóm triệu chứng đường tiểu dưới. Khi tuyến tiền liệt gây tắc nghẽn, người bệnh thường phải rặn lâu mới đi tiểu được; dòng nước tiểu yếu, nhỏ giọt, ngắt quãng; và có cảm giác tiểu không hết, vừa đi xong lại muốn đi tiếp. Khi bàng quang bị kích thích (rối loạn chứa đựng), người bệnh hay gặp tình trạng tiểu đêm – thức dậy trên hai lần mỗi đêm để đi tiểu, đây cũng là nguyên nhân hàng đầu gây mất ngủ ở người già; đi kèm là tiểu gấp, buồn tiểu là phải đi ngay, không nhịn được, thậm chí són tiểu; và tiểu nhiều lần ban ngày, có khi trên tám lần. Đặc biệt, cần ghi nhớ những dấu hiệu “đỏ” phải khám gấp hoặc cấp cứu: bí tiểu hoàn toàn với đau tức bụng dưới dữ dội nhưng không tiểu được; tiểu ra máu hoặc có máu trong tinh dịch; và đau xương hông, xương sống kéo dài – một dấu hiệu gợi ý cần loại trừ khả năng ung thư đã lan rộng.

Khi người bệnh đi khám, quy trình chẩn đoán chuẩn y khoa thường bao gồm các bước nền tảng. Bác sĩ sẽ khai thác triệu chứng, thói quen sinh hoạt, thuốc đang dùng và bệnh nền; sau đó có thể tiến hành thăm khám trực tràng (DRE) để đánh giá kích thước, mật độ, độ cứng và sự xuất hiện của các nhân bất thường của tuyến. Bên cạnh đó là xét nghiệm máu PSA (Prostate-Specific Antigen) – xét nghiệm có vai trò sàng lọc và theo dõi; cần hiểu rằng PSA tăng không đồng nghĩa chắc chắn là ung thư, vì PSA cũng có thể tăng do phì đại lành tính hoặc viêm. Siêu âm giúp đo thể tích tuyến tiền liệt và kiểm tra lượng nước tiểu tồn dư trong bàng quang; từ đó bác sĩ đánh giá mức độ ảnh hưởng và nguy cơ biến chứng.

Việc điều trị tuyến tiền liệt ngày nay rất đa dạng và được “cá thể hoá” theo mức độ bệnh, triệu chứng và sức khoẻ tổng thể. Với trường hợp phì đại nhẹ, chưa ảnh hưởng nhiều đến cuộc sống, bác sĩ có thể lựa chọn chiến lược theo dõi chủ động (watchful waiting), kết hợp điều chỉnh lối sống và tái khám định kỳ. Khi cần điều trị bằng thuốc, thường gặp hai nhóm: nhóm chẹn alpha giúp giãn cơ cổ bàng quang và niệu đạo, làm tiểu dễ hơn và cho hiệu quả tương đối nhanh; và nhóm ức chế 5-alpha reductase giúp thu nhỏ kích thước tuyến theo thời gian, tác dụng chậm hơn và cần dùng lâu dài. Nếu điều trị nội khoa không hiệu quả hoặc đã xuất hiện biến chứng như bí tiểu tái diễn, sỏi bàng quang, nhiễm trùng tái phát, suy thận do tắc nghẽn…, bác sĩ sẽ cân nhắc can thiệp ngoại khoa. Những phương pháp phổ biến gồm nội soi cắt đốt (TURP) hoặc các kỹ thuật năng lượng như laser, nhằm giải phóng tắc nghẽn và cải thiện dòng tiểu.

Song song với điều trị, những lời khuyên sinh hoạt đúng và bền bỉ đôi khi có thể tạo ra khác biệt rất lớn. Người cao tuổi nên ưu tiên chế độ ăn cân bằng, tăng rau xanh, đậu nành; có thể bổ sung cà chua nấu chín, dưa hấu – nguồn lycopene tự nhiên tốt cho sức khoẻ tuyến tiền liệt; đồng thời hạn chế mỡ động vật và thịt đỏ. Về nước uống, cần uống đủ khoảng 1,5–2 lít mỗi ngày (tuỳ thể trạng và bệnh nền), nhưng nên giảm lượng nước sau 7 giờ tối để hạn chế tiểu đêm; tránh rượu bia và cà phê vì đây là các chất kích thích dễ gây lợi tiểu và kích ứng bàng quang. Vận động nhẹ nhàng hằng ngày như đi bộ giúp giảm sung huyết vùng chậu và hỗ trợ tuần hoàn; đặc biệt nên tránh ngồi quá lâu một chỗ. Và một thói quen tưởng nhỏ nhưng rất quan trọng là không nhịn tiểu: nhịn tiểu kéo dài làm bàng quang căng giãn, tăng nguy cơ nhiễm trùng và làm triệu chứng nặng thêm.

Bệnh lý tuyến tiền liệt tuy phổ biến ở người cao tuổi nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát được nếu phát hiện sớm và theo dõi đúng. Đừng âm thầm chịu đựng nỗi khổ “đứng năm phút chưa tiểu xong”, hay những đêm mất ngủ triền miên vì tiểu đêm. Hãy chủ động khám định kỳ, trao đổi thẳng thắn với bác sĩ về triệu chứng, và cân nhắc sàng lọc phù hợp (trong đó có PSA) theo khuyến nghị chuyên môn. Sức khoẻ của bác là hạnh phúc của con cháu – và sự chủ động hôm nay chính là sự bình an của ngày mai.